Ze zjawiskiem tzw. niskiej emisji mamy do czynienia praktycznie we wszystkich polskich miastach. Stały wzrost zanieczyszczenia powietrza, a także wód i gleb, wpływa bezpośrednio na obniżenie standardu życia mieszkańców. Wprawdzie walkę z zanieczyszczeniami pochodzącymi ze źródeł przemysłowych wymuszają przepisy, ale to nie wystarcza. Owszem, stosuje się również coraz to nowsze technologia. Co jednak mogą zrobić sami mieszkańcy, użytkujący zwykle tradycyjne piece domowe, czy małe przestarzałe kotłownie? Bez wsparcia samorządu lokalnego większość pozostaje wobec tego problemu bezradna. Przed uruchomieniem tyskiego programu PONE, praktycznie cały koszt ewentualnej modernizacji kotłowni czy pieca, wymiany go na ekologiczne źródło ciepła, spadał na „barki" mieszkańców gminy. Inicjatywa samorządu okazała się skutecznym promotorem zmian. Mieszkańcy uzyskali pomoc finansową i techniczną. Skorzystali na tym wszyscy, mający nadzieję dziś i jutro oddychać czystszym powietrzem.

Energia stanowi jedną z najważniejszych materialnych potrzeb życiowych człowieka. Niemożliwa jest jej produkcja bez korzystania ze środowiska naturalnego, czego ubocznym skutkiem jest emisja zanieczyszczeń, uciążliwym zwłaszcza wtedy, gdy podstawowym paliwem jest węgiel. Ze względu na dostępność i cenę tenże stosowany jest powszechnie w gospodarstwach indywidualnych i małych kotłowniach. W przypadku energetyki przemysłowej i zawodowej ostre wymagania ochrony środowiska wymuszają stosowanie najlepszych, dostępnych technologii produkcji energii elektrycznej i ciepła Efektem jest znacząca redukcja emisji zanieczyszczeń z tych źródeł.

Tymczasem produkcja ciepła z wykorzystaniem paliwa węglowego, powoduje bardzo duże emisje zanieczyszczeń do atmosfery. Dotyczy to szczególnie źródeł rozproszonych w sektorze komunalnym, budownictwa jednorodzinnego, tych budynków użyteczności publicznej, gdzie nieekonomiczne jest stosowanie wysokosprawnych instalacji oczyszczania spalin, oraz gdzie stosowane są przestarzałe instalacje kotłowe c.o. oraz piece domowe. Sprawność energetyczna tych instalacji jest niska i nie przekracza średniorocznie 50%. Tak dzieje się praktycznie we wszystkich polskich miastach, powodując znaczne zwiększenie emisji zanieczyszczeń do atmosfery, które przenikają też do gleby i powietrza.

Pierwszy w Polsce program ograniczenia niskiej emisji zrealizowano w Krakowie w latach 1992-2000 (z organizacyjną pomocą  amerykańskiego Departamentu ds. Energii (DOE), a finansowany przez Agencję ds. Rozwoju Międzynarodowego (USAID). W 1989 roku Kongres Stanów Zjednoczonych przeznaczył dla Krakowa 20 mln USD jako pomoc w zmniejszeniu zanieczyszczenia powietrza powodowanego przez źródła lokalne (kotłownie i piece domowe).Celem programu było zaplanowanie polityki ograniczenia niskiej emisji oraz inwestycji w takim zakresie, aby doprowadzić do maksymalnej poprawy jakości powietrza, przy optymalnym wykorzystaniu dostępnych środków finansowych i minimalnym wzroście kosztów ogrzewania (zobacz załączoną informację o programie pochodzącą z Raportu o stanie miasta Krakowa w 2000 roku).

Każdy wie, jak wyglądają miasta, w których kolory budynków zamieniają się w odcienie szarości, a powietrzem trudno oddychać. Jest to odczuwalne szczególnie na Górnym Śląsku. Tu na zanieczyszczenia pochodzące z przemysłu ciężkiego, nakładają się te, produkowane przez gospodarstwa indywidualne z gęsto zaludnionych obszarów. Niemal modelowym przykładem takiego stanu rzeczy okazały się Tychy (położenie, bliska odległość od śląskich hut i kopalń). Znaczne zanieczyszczenia powietrza, determinujące obniżający się komfort życia mieszkańców, skłoniły tyski samorząd do reakcji. Przygotowano i wdrożono do realizacji kompleksowy program ograniczenia niskiej emisji (PONE). PONE miał na celu podniesienie standardu życia w mieście, a także stworzenie nowych miejsc pracy dla osób pracujących przy realizacji inwestycji ekologicznych.

Decyzja o wprowadzeniu w życie Programu PONE została podjęta przez Radę Miasta Tychy w dniu 25 kwietnia 2002 roku. Inicjatywa samorządu zbiegła się w czasie z koniecznością realizacji założeń Prawa Ochrony Środowiska, a także interwencjami mieszkańców miasta, dotyczącymi fatalnej jakości powietrza. Program realizowany był dotychczas w dwóch etapach: pierwszy w latach 2002 - 2004, kolejny w latach 2006 - 2007 (patrz załącznik nr 1 i 2).

Co zastano i zamierzano zmienić?

Indywidualne paleniska - kotłownie wybudowane w domach mieszkalnych (głównie jednorodzinnych) lub piece grzewcze w budynkach wielorodzinnych zlokalizowane są w Tychach na obrzeżach miasta. Ich ilość została w roku 2001 oszacowana na 4 500 punktów, z czego około 4 000 sztuk były to kotłownie wyposażone w stare nieefektywne kotły węglowe c.o. Z tego właśnie powodu występowało tam zjawisko niskiej emisji, nasilające się w sezonie grzewczym, negatywnie wpływając nie tylko na stan środowiska naturalnego, ale bezpośrednio na codzienne warunki zdrowia i życia mieszkańców. Przez niską emisję rozumiemy emisję z tych źródeł, których wysokości emitorów nie przekracza 40 metrów. Celem wdrożonego programu PONE było obniżenie szkodliwej emisji, dzięki wymianie niskowydajnych i nieekologicznych kotłów węglowych, na nowe i ekologiczne źródła ciepła:

• retortowe kotły węglowe,
• kotły gazowe,
• kotły olejowe,
• elektryczne źródła ciepła.

Zaproponowano więc „Zasady Programu PONE", a w jego ramach przewidziano:

• wymianę istniejących starych niskowydajnych i nieekologicznych kotłów węglowych na ekologiczne źródła ciepła;
• korzystny system finansowania wymiany instalacji kotłowej;
• dostawę urządzeń do domu właściciela,;
• roboty demontażowe i montażowe kotłów, modernizację wewnętrznych instalacji technologicznych koniecznych dla wymiany kotła,;
• w przypadku wyboru kotła węglowego retortowego dostawę zalecanego paliwa,;
• serwis gwarancyjny i pogwarancyjny;
• wykonanie wybranego rodzaju prac termomodernizacyjnych w budynku (np. ocieplenie ścian, stropu i dachu, remont lub wymianę okien, itp.) i/lub ewentualny montaż kolektorów słonecznych, jako opcja dodatkowa, ale już nie finansowana przez PONE.

Oczywiście udział w programie był dobrowolny, a mieszkańcy samodzielnie dokonywali wyboru producenta kotłów i firmy montażowej. Właściciel budynku mógł wybrać kocioł gazowy, olejowy lub elektryczny, kocioł węglowy nowej generacji z palnikiem retortowym, z tzw. bezdymnym spalaniem lub pompę ciepła. Starano się również w miarę możliwości doradzać mieszkańcom. Polecany był kocioł węglowy nowej generacji z palnikiem retortowym, ze względu na jego wysoką sprawność 80-90%, niewiele niższą od sprawności kotłów olejowych i gazowych, a zarazem znaczną obniżkę kosztów eksploatacji. Dzięki temu można było łatwiej spłacić inwestycję (wymianę kotła wraz z robotami budowlano-montażowymi), korzystając z oszczędności kosztów paliwa w zaplanowanym (do 4 lat) okresie czasu (załącznik nr 3 i 4).

Tyski program PONE w praktyce

Sprecyzowano warunki uczestnictwa w programie:

• budynki mieszkalne musiały być zlokalizowane na terenie gminy Tychy,
• uczestnik programu musiał posiadać prawo własności do budynku lub upoważnienie właścicieli do ich reprezentowania,
• budynki musiały mieć pozwolenie na budowę wydane przed 1 stycznia 1996 r.,
• budynek musiał być zgłoszony do użytkowania,
• budynek musiał posiadać stary kocioł węglowy.

Przedsięwzięcie nie mogło się udać bez doprecyzowania realnych zasad finansowania projektu. Aby zapewnić skuteczna realizacje PONE oparto się zarówno na środkach własnych gminy, jak również na uzyskanych: dotacji i pożyczce z Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach, uzupełnionych własnym wkładem finansowym właściciela budynku. (patrz załącznik nr 5).

Zaproponowano też ogólną strategię finansowania inwestycji. Koszty bezpośrednie - demontaż starego kotła i związanej z nim instalacji technologicznej, montaż nowego kotła z włączeniem do instalacji c.o., właściciel mógł spłacić w miesięcznych ratach, które nie przekroczyły 100 zł brutto w okresie 4 lat. Maksymalną wartość inwestycji finansowaną przez program określono na poziomie 10.000 zł, z czego gmina pokrywała 70%, a mieszkaniec (inwestor) - 30 %. Oczywiście, można było wybrać też rozwiązanie droższe, niż programowe 10.000 zł. W takim przypadku inwestor musiał dodatkowo sfinansować nadwyżkę.

Program, co ważne, stał się dla inwestorów przyjazny i elastyczny. Przewidywał opcjonalnie realizację dodatkowych zakresów robót: ocieplenie ścian budynku, stropu i poddasza, remont lub wymianę okien oraz możliwość zabudowy kolektora słonecznego dla potrzeb przygotowania ciepłej wody użytkowej. Za dodatkowe prace właściciel budynku mógł zapłacić w części ze środków własnych, brakującą kwotę finansując z preferencyjnych niskoprocentowych pożyczek, otrzymanych na podstawie odrębnej umowy.

Niezwykle ważna jest w takich wypadkach sprawna realizacja zadań wynikających z proponowanego programu. W Tychach w drodze przetargu został wyłoniony jego operator. Posiadał on wszelkie upoważnienia gminy Tychy do pośrednictwa w zawieraniu umów, w tym do kojarzenia zainteresowanych właścicieli z producentami kotłów i firmami instalacyjnymi. Operatorem PONE wybrano Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej PEC Sp. z o.o. w Tychach, spółkę z przeważającym udziałem gminy.

Tak wybranemu operatorowi wyznaczono konkretne zadania:

• przygotowanie dokumentacji programu;
• uruchomienie Punktu Obsługi Klienta;
• udzielanie informacji dotyczących programu;
• porady merytoryczne i techniczne;
• tworzenie list klientów dla podwykonawców;
• przygotowanie umów (patrz załącznik nr 6);
• przygotowanie harmonogramów rzeczowo-finansowych;
• przygotowywanie harmonogramów rozliczeniowych.

W programie, co wydaje się ważne, określono również pożądany efekt ekologiczny. Na podstawie danych technicznych oszacowano - dla kotłów węglowych o mocy 25 kW - następujące ilości emitowanej sumy zanieczyszczeń - CO, SO₂, NO_x i pyłu do atmosfery :

• stary kocioł węglowy - 1355,3 kg/rok,
• kocioł węglowy retortowy - 91,2 kg/rok.

Dane obrazujące efekty programu PONE wydają się imponujące. W latach 2002 - 2007 zmodernizowano w Tychach 2200 kotłowni węglowych, poprzez zainstalowanie 1249 kotłów węglowych retortowych, 767 kotłów węglowych miałowych, 160 kotłów gazowych i 24 kotły olejowe - w miejsce starych pieców i kotłów węglowych.. Trzeba podkreślić, że uzyskano efekty w różnych aspektach, a przede wszystkim:

Wypada podkreślić, że osiągnięto najważniejszy z punktu widzenia celu programu efekt ekologiczny, jakim było zmniejszenie zanieczyszczeń:

1. Dla jednego budynku mieszkalnego - kotłowni węglowej średnia roczna suma emisji CO, SO₂, NOx i pyłu wyniosła 154,7 kg co stanowi 11,6% z emitowanych 1399,2 kg zanieczyszczeń przed realizacją PONE,
2. Roczna emisja z 2200 kotłowni uległa zmniejszeniu dla:
   • CO o 1896,0 Mg (94,9 % redukcji),
   • SO₂ o 139,9 Mg (8,8 % redukcji),
   • NO_x o 13,9 Mg (15,9 % redukcji),
   • pyłu jako sumy pyłu nietoksycznego i zanieczyszczeń organicznych o 793,6 Mg (90,6 % redukcji).

3. Sumaryczna emisja dla w/w czterech zanieczyszczeń została zmniejszona o 2643,5 Mg, co stanowi 86% z 3078,2 Mg emitowanych zanieczyszczeń przed realizacją PONE.

Wyraźnej poprawie uległa również efektywność zużycia paliwa (węgla):

1. Przeprowadzone analizy jakości i ilości zużycia paliwa wykazały, że średnie zużycie zmniejszyło się o 5 - 10% w stosunku do zużycia przed realizacją programu;
2. Zainstalowane kotły (głównie węglowe) wymagają od użytkowników przestrzegania warunków jakości paliwa;
3. Automatyczne sterowanie pracą kotła znacznie poprawiło komfort życia mieszkańców i wpłynęło na zmniejszenie zużycia paliwa.
4. W przypadku zainstalowania kotłów retortowych i zastosowania odpowiedniego, kwalifikowanego sortymentu węglowego, zużycie węgla zmniejszyło się o około 30%.

Badania ankietowe potwierdziły wysoką akceptację społeczną dla PONE, osiągnięto więc efekt socjotechniczny:

1. Zadowolenie z zamiany kotła starego na ekologiczny wyraziło 96 % uczestników programu,
2. Zauważono, że czynnikami decydującymi o zamianie kotła były aspekty:
   
   • ekologiczny - 37%,
   • finansowy - 34%,
   • łatwość obsługi - 22 %;

3. Skłonność do propagowania zamiany kotła wśród sąsiadów i znajomych wyrażało 95 % badanych,
4. Poparcie dla Programu PONE (w tym pozytywna ocena działania Operatora) - 97,7 %;
5. Ocena usług firm montażowych (pozytywna) - 80 %;
6. Ocena dostępności do właściwego paliwa (pozytywna) - 91,4 %.

1. Rozwój tyskich firm instalacyjnych i w konsekwencji zwiększenie zatrudnienia;
2. Poprawę jakości usług i przestrzegania Prawa budowlanego w firmach instalacyjnych;
3. Znaczącą poprawa stanu technicznego kotłowni; (patrz załącznik nr 7 i 8)
4. Doprowadzenie do zgodności z Prawem budowlanym i normami 2200 kotłowni w indywidualnych domach mieszkalnych;
5. Uniemożliwienie spalania w kotłach odpadów komunalnych;
6. Zdobycie doświadczenia i nowego rynku usług przez Operatora PONE (PEC Tychy).

Program ten jest projektem neutralnym, nie naruszającym zasad równości w dostępie kobiet i mężczyzn do usług publicznych. Nie tylko nie pogłębia on różnic, ale bezpośrednio wpływa na poprawę jakości życia mieszkańców budynków, stanowiących często swego rodzaju „bombę ekologiczną". Warto zauważyć, jak prosty w konstrukcji program, może w istotny sposób wpłynąć na podwyższenie jakości życia miejskich rodzin. Taki pozytywny i ekologiczny klimat tworzą i miejsca, i sami mieszkańcy różnych płci, którzy aktywnie podjęli proekologiczną i promującą przedsiębiorczość inicjatywę. Rezultaty wdrożenia projektu poprawiają sytuację i jakość życia wszystkich mieszkańców gminy, bez względu na płeć, ani jakikolwiek inny aspekt życia społecznego.

Realizacja opisywanego programu nie byłaby możliwa bez akceptacji i poparcia mieszkańców. Program bowiem, ze swej natury, zachęcał do dobrowolnego w nim uczestnictwa. Efekt osiągnięto przez szeroką akcję informacyjną.

Zasady działania PONE zostały przedstawione mieszkańcom dzielnic obrzeżnych miasta w cyklu 7 objazdowych spotkań, w czasie których, oprócz omówienia celów programu, rozpropagowano broszury informacyjne wraz z ankietą. Ankieta pozwalała na zebranie informacji o obiekcie, rodzaju posiadanego kotła, ilości spalanego węgla, planowanego rodzaju kotła do zabudowy, preferowanego systemu opłat, itp. (patrz załącznik nr 9). Broszury wraz z ankietami zostały również rozprowadzone przez szkoły, a do aktywnej współpracy zaproszono również tyskie kościoły oraz oczywiście lokalne media. Wszelkie informacje na temat zasad działania Programu, warunków uczestnictwa, terminów realizacji oraz prezentacja proponowanych kotłów były zarazem stale dostępne w uruchomionym przez Operatora Punkcie Obsługi Klienta.

Wszystkie te działania uzyskały akceptację mieszkańców. Trzeba podkreślić, że z uznaniem o PONE wyrażali się nie tylko bezpośredni beneficjenci programu. W pewnym sensie działania te stały się wizytówką miasta i samorządu, nie tylko w samych Tychach, ale również w regionie górnośląskim, a nawet w odległych regionach Polski, których mieszkańcy oczekują na podanie przez gminę czy magistrat pomocnej dłoni w skutecznym rozwiązaniu palącego problemu ograniczenia niskiej emisji.

Może wydać się to zaskakujące, ale pozytywne zakończenie realizacji dwóch etapów programu PONE nie zakończyło zaangażowania tyskiego samorządu w to zagadnienie. Prezydent zdecydował pomnożyć owoce własnych doświadczeń i podzielić się nimi z innymi samorządami, wielokrotnie promując swoje działania na różnorodnych konferencjach i udostępniając chętnym swoje materiały. Więcej, jako aktywny członek Związku Miast Polskich, Tychy sformułowały szereg zaleceń, mogących pomóc innym zainteresowanym gminom w uruchomieniu, wdrożeniu i skutecznej realizacji programu ograniczenia niskiej emisji.

Wydaje się, że kilka zaleceń dla gminy, decydujących się na replikację programu, ma charakter strategiczny: